Stres jest doświadczeniem subiektywnym. Każdy pracownik inaczej reaguje na wyzwania i trudności w miejscu pracy, co wynika zarówno z jego cech osobowości, jak i zewnętrznych okoliczności. Zrozumienie, co wpływa na indywidualną podatność na stres, pozwala nie tylko na lepsze zarządzanie zespołem, ale również na wprowadzanie efektywnych strategii wspierających pracowników w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami.
Na to, jak jednostka reaguje na stresory, wpływa wiele czynników, z których najważniejsze przedstawiono poniżej.
Czynniki wpływające na indywidualną podatność na stres u pracowników:
- Osobowość
Osobowość to pojęcie, które w psychologii odnosi się do zbioru trwałych cech i wzorców zachowania, myślenia oraz emocji, które odróżniają jednostkę od innych. Osobowość wpływa na to, jak człowiek postrzega siebie, innych oraz otaczający świat, a także na to, w jaki sposób reaguje na różnorodne sytuacje, w tym na stres.
W psychologii istnieje wiele teorii osobowości, które opisują ją z różnych perspektyw:
- Teorie psychodynamiczne – na czele z teorią Sigmunda Freuda, według której osobowość kształtują nieświadome procesy i konflikty między trzema strukturami psychicznymi: id (popędy i potrzeby), ego (świadomość i racjonalność) oraz superego (normy moralne i wartości). Freud twierdził, że osobowość jest wynikiem rozwoju psychoseksualnego w dzieciństwie.
- Teorie cech – zakładają, że osobowość składa się z konkretnych, mierzalnych cech, które są trwałe i różnią się między jednostkami. Jedną z najbardziej znanych teorii cech jest Wielka Piątka (Big Five), wyróżniająca pięć podstawowych cech osobowości: neurotyczność, ekstrawersję, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność.
- Teorie humanistyczne – przedstawiciele tej szkoły, tacy jak Carl Rogers i Abraham Maslow, postrzegają osobowość jako proces dążenia jednostki do samorealizacji i pełnego rozwoju własnego potencjału. Człowiek jest tu aktywnym, świadomym podmiotem, który dąży do osiągnięcia pełni swojego istnienia.
- Teorie społeczno-poznawcze – według Alberta Bandury osobowość kształtuje się poprzez interakcję czynników poznawczych, behawioralnych oraz środowiskowych. Kluczową rolę odgrywają tu procesy uczenia się, na przykład modelowanie i naśladowanie zachowań innych.
- Teorie biologiczne – wskazują, że osobowość ma podstawy biologiczne, związane z genami oraz procesami neurologicznymi. Czynniki biologiczne, takie jak struktura mózgu czy poziom neuroprzekaźników, mogą wpływać na cechy osobowościowe, takie jak impulsywność, lęk czy skłonność do ekstrawersji.
Osobowość pełni kilka ważnych funkcji:
- Integracyjną – osobowość pozwala jednostce na integrowanie różnych aspektów swojego życia, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, tworząc spójny obraz samego siebie.
- Adaptacyjną – dzięki osobowości jednostka może efektywnie dostosować swoje zachowanie do zmieniających się warunków otoczenia.
- Motywacyjną – osobowość determinuje cele, dążenia i wartości jednostki, motywując ją do działania.
Warto podkreślić, że osobowość jest konstruktem dynamicznym, który rozwija się przez całe życie, choć pewne jej aspekty są względnie stałe i trudne do zmiany.
Typy osobowości
W literaturze psychologicznej wyróżnia się różne typy osobowości, które mają wpływ na reakcje jednostki na stres. Jednym z popularniejszych podziałów jest klasyfikacja obejmująca cztery główne typy osobowości: A, B, C oraz D. Każdy z tych typów charakteryzuje się odmiennym stylem reagowania na sytuacje stresowe oraz specyficznymi cechami osobowościowymi.
Osobowość typu A
Osoby o osobowości typu A charakteryzują się wysoką ambicją, skłonnością do rywalizacji, pośpiechem oraz dużą potrzebą osiągnięć. Są to ludzie dynamiczni, działający pod presją czasu, często niecierpliwi, agresywni, z tendencją do manifestowania wrogości.
Osobowość typu A jest szczególnie podatna na stres, ponieważ takie osoby mają trudności z odpoczynkiem i relaksem, co prowadzi do chronicznego napięcia.
Wydają się one idealnymi pracownikami, gotowymi do podejmowania wyzwań, jednak w rzeczywistości są narażone na poważne problemy zdrowotne, takie jak choroby serca oraz inne schorzenia związane z chronicznym stresem.
Osobowość typu B
Osoby o osobowości typu B stanowią przeciwieństwo typu A. Są spokojne, zrównoważone i rzadko odczuwają presję czasu. Potrafią efektywnie zarządzać swoimi obowiązkami, jednocześnie dbając o zachowanie równowagi między życiem zawodowym a osobistym.
Typ B jest nastawiony na współpracę, cierpliwy i emocjonalnie stabilny.
Takie osoby rzadko doświadczają silnych reakcji stresowych i mają mniejsze ryzyko wystąpienia chorób serca przed 70. rokiem życia.
Osobowość typu C
Osobowość typu C, zwana często „osobowością skłonną do raka”, charakteryzuje się tłumieniem negatywnych emocji, takich jak złość czy frustracja, oraz brakiem asertywności. Osoby te są cierpliwe, uległe i unikają konfliktów. Często wykazują bezradność oraz poczucie beznadziejności w obliczu stresu. W psychologii istnieje hipoteza, że tłumienie emocji i uległość mogą prowadzić do większego ryzyka wystąpienia chorób somatycznych, takich jak nowotwory, choć związek ten nie jest jednoznacznie potwierdzony naukowo.
Typ C często reaguje na stres w sposób pasywny, co może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia psychicznego i fizycznego.
Osobowość typu D
Osobowość typu D, zwana także osobowością stresową, charakteryzuje się pesymizmem, skłonnością do zamartwiania się, niskim poczuciem własnej wartości oraz wycofaniem społecznym. Osoby te często odczuwają lęk przed odrzuceniem i dezaprobatą ze strony innych, co prowadzi do unikania kontaktów społecznych i zamykania się w sobie.
Osobowość typu D wiąże się z wysokim poziomem stresu, który wynika z chronicznego niepokoju oraz poczucia zagrożenia.
Badania pokazują, że osoby o tej osobowości mają większe ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych oraz innych dolegliwości somatycznych związanych ze stresem.
- Poczucie kontroli
Poczucie kontroli to jeden z kluczowych elementów wpływających na odczuwany poziom stresu. Osoby, które wierzą, że mają kontrolę nad swoim życiem oraz nad zadaniami, które wykonują, są mniej podatne na stres. W literaturze psychologicznej podkreśla się znaczenie wewnętrznego umiejscowienia kontroli - osoby przekonane o tym, że ich sukcesy i porażki zależą od ich własnych działań, radzą sobie lepiej ze stresującymi sytuacjami. Zewnętrzne umiejscowienie kontroli, czyli przekonanie, że wydarzenia w życiu są wynikiem zewnętrznych sił, takich jak pech, sprzyja poczuciu bezradności i wyższemu poziomowi stresu.
„Każdy człowiek, który uważa, że jest panem własnego losu, potrafi osiągnąć wszystko, co sobie zamierzył”
Albert Einstein
- Samoocena i poczucie własnej skuteczności
Osoby o wysokiej samoocenie i poczuciu własnej skuteczności rzadziej doświadczają stresu. Pewność siebie oraz wiara w to, że są w stanie poradzić sobie z problemami, zmniejsza podatność na negatywne skutki stresu. Z kolei niska samoocena sprawia, że nawet umiarkowane trudności mogą być postrzegane jako trudne do przezwyciężenia, co zwiększa napięcie psychiczne.
„Wierz, że możesz, a już jesteś w połowie drogi”
Theodore Roosevelt
- Wsparcie społeczne
Pracownicy, którzy mają wsparcie społeczne, np. ze strony współpracowników, przełożonych czy rodziny, łatwiej radzą sobie ze stresem. Wsparcie emocjonalne, informacyjne i materialne łagodzi reakcje stresowe, ponieważ pracownik czuje, że może liczyć na pomoc w trudnych sytuacjach. Brak wsparcia lub konflikty w relacjach mogą znacząco zwiększać poziom stresu.
Badania pokazują, że wsparcie społeczne działa jak „bufor”, który chroni przed negatywnymi skutkami stresu. Ważne jest jednak, aby to wsparcie było jakościowe i dostosowane do potrzeb danej osoby.
„Wielkich rzeczy w biznesie nie osiąga się nigdy w pojedynkę, ale w zespole”
Steve Jobs
- Doświadczenia zawodowe i zasoby wewnętrzne
Zasoby wewnętrzne, takie jak wiedza, umiejętności, doświadczenie oraz system wartości, również wpływają na postrzeganie i radzenie sobie ze stresem. Osoby posiadające bogate zasoby wewnętrzne są bardziej odporne na stres, ponieważ dysponują narzędziami pozwalającymi skutecznie rozwiązywać problemy. Przykładem może być nowa praca: początkowy stres związany z nowym otoczeniem i obowiązkami może być złagodzony, gdy pracownik zdobędzie niezbędne kompetencje i doświadczenie. Z kolei osoby bez odpowiedniego doświadczenia lub umiejętności mogą czuć się przytłoczone nowymi zadaniami i obowiązkami.
"Talent się rozwija, ale doświadczenie jest nauczycielem, który kształci mistrzów"J.W. Goethe
Jak zmniejszyć podatność na stres u pracowników?
- Rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem: regularne szkolenia z zakresu zarządzania stresem oraz technik relaksacyjnych mogą pomóc pracownikom w lepszym radzeniu sobie z napięciem.
- Promowanie zdrowej równowagi między życiem zawodowym a prywatnym: umożliwienie elastycznego czasu pracy, oferowanie wsparcia w opiece nad dziećmi czy programy dla pracowników dbające o zdrowie fizyczne i psychiczne mogą zmniejszyć poziom stresu.
- Zapewnienie wsparcia społecznego: budowanie pozytywnej atmosfery w pracy, tworzenie okazji do integracji oraz wsparcie emocjonalne mogą pomóc pracownikom w lepszym radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami.
- Zwiększanie poczucia kontroli: udzielanie pracownikom większej autonomii w podejmowaniu decyzji oraz wysłuchiwanie ich opinii może zmniejszyć poczucie bezradności i tym samym stres.
Poziom odczuwanego stresu zależy od wielu czynników, takich jak osobowość, poczucie kontroli, samoocena, wsparcie społeczne oraz zasoby wewnętrzne. Świadomość tych czynników oraz ich wpływu na codzienne funkcjonowanie pozwala na lepsze zarządzanie stresem i minimalizowanie jego negatywnych skutków. Warto inwestować w rozwój umiejętności radzenia sobie ze stresem, budowanie wsparcia społecznego oraz dbanie o własne zasoby wewnętrzne.
„Zarządzanie stresem zaczyna się od decyzji, by być szczęśliwym”
William James
Bibliografia
Opracowano na podstawie:
- Kaszubska, A. (2023) Stres w pracy. Poradnik dla pracownika. Warszawa. Państwowa Inspekcja Pracy. Główny Inspektorat Pracy.
- Heszen, I. (2013). Psychologia stresu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Schwarzer, R. (1997). Poczucie własnej skuteczności w podejmowaniu i kontynuowaniu zachowań zdrowotnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Sęk, H., & Cieślak, R. (2004). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Strelau, J. (2006). Psychologia różnic indywidualnych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
- Freud, S. (2007). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Ogińska-Bulik, N. (2006). Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Opracowała: Wioletta Natkaniec – główny specjalista, koordynator programu profilaktycznego „Przeciwdziałanie negatywnym skutkom stresu w miejscu pracy” w Okręgowym Inspektoracie Pracy w Katowicach.